منابع مقاله:

کتاب : عرفان اسلامى جلد سه         

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

قرآن مجيد در چهار بخش به مسئله نيّت اشاره كرده است، در يك مرحله دعوت مى‏كند كه در تمام برنامه‏ها قصد و نيّت شما فقط براى خدا باشد و جز او منظورى نداشته باشيد و مواظبت كنيد كه كليه امور شما فى سبيل اللّه و قربةً الى اللّه باشد.

در قسمت ديگر از نيّت پاك و منظور و مقصود الهى بندگان واقعى خبر مى‏دهد و محصول ذات قلب با عظمت آنان را كه جز نيّت خالصانه چيزى نبوده در آيينه آيات نشان مى‏دهد.

و در مسئله ديگر به اين نكته اشاره مى‏كند كه آنچه بر دل و سينه و قلب شما مى‏گذرد، خدا نسبت به آن آگاه و حاضر و ناظر است، اين شماييد كه بايد توجه‏ كنيد در محضر خدا نيّت غيرخدايى نداشته باشيد.

و در قسمت ديگر به نيّت‏هاى غيرخدايى و مقاصد ناپاك و آلوده اشاره كرده، صاحبان آن نيّت‏ها را ظالم و گمراه دانسته و براى آنان عاقبتى جز جهنم معرفى نمى‏نمايد.

اما آيات قرآن كه به طور تقريب به مسائل چهارگانه اشاره كرده است:

نيّت، فقط براى خدا

وَجَاهِدُوا فِى اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ …] «1».

و در راه خدا چنان كه شايسته جهاد است، جهاد كنيد؛ او شما را برگزيد.

[وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزى‏* إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلى‏* وَ لَسَوْفَ يَرْضى‏] «2».

و هيچ كس را از سوى خود بر عهده خدا نعمتى نيست كه اين مالى كه انفاق كرده به عنوان پاداش آن نعمت به حساب او گذارد.* بلكه [انفاق كننده با تقوا مال خود را در راه خدا انفاق مى‏كند] تا خشنودى پروردگار والايش را به دست آورد.* و [بى‏ترديد] به زودى [در قيامت با دريافت لطف، رحمت حق و پاداش بى‏پايان او] خشنود خواهد شد.

[وَ قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقاتِلُونَكُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ‏] «3».

و در راه خدا با كسانى كه با شما مى‏جنگند بجنگيد، و [هنگام جنگ از حدود الهى‏] تجاوز نكنيد كه خدا تجاوزكاران را دوست ندارد.

[فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَ اعْبُدُوا] «4».

پس [با اين وصف كه قيامتى سنگين در پى داريد بياييد] خدا را سجده كنيد و بپرستيد.

نيّت پاك و مخلصانه بندگان واقعى‏

[إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِيفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ‏] «5».

من به دور از انحراف و با قلبى حق‏گرا همه وجودم را به سوى كسى كه آسمان‏ها و زمين را آفريد، متوجه كردم و از مشركان نيستم.

[وَ الَّذِينَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً وَ يَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُولئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ] «6».

و كسانى كه براى به دست آوردن خشنودى پروردگارشان [در برابر گناهان و انجام وظايف و حوادث‏] شكيبايى ورزيدند، و نماز را بر پا داشتند، و بخشى از آنچه را روزى آنان كرديم در نهان و آشكار انفاق نمودند، و همواره با نيكىِ [عبادت‏] زشتى و پليدى [گناه‏] را دفع مى‏كنند [و با خوبى‏هاى خود نسبت به مردم، بدى‏هاى آنان را نسبت به خود برطرف مى‏نمايند]، اينانند كه‏ فرجام نيك آن سراى، ويژه آنان است.

[فَآتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّهُ وَ الْمِسْكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ ذلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‏] «7».

پس [با توجه به فراخ‏بخشى خدا در روزى و رزق‏] حقّ خويشاوند و مسكين و در راه مانده را بده. اين انفاق براى آنان كه خشنودى خدا را مى‏خواهند بهتر است و اينان [كه حقوق مالى را مى‏پردازند] همان رستگارانند.

[… وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ زَكاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ‏] «8».

و آنچه از زكات مى‏دهيد كه [به سبب پرداختنش‏] خشنودى خدا را مى‏خواهيد [مايه فزونى است‏]؛ پس اين زكات دهندگانند كه مال و ثوابشان دو چندان مى‏شود.

[وَ لا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ …] «9».

و آنان كه بامدادان و شامگاهان پروردگارشان را مى‏خوانند [و با اين خواندن‏] خشنودى او را مى‏خواهند، از خود مران.

[إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً] «10».

[و مى‏گويند:] ما شما را فقط براى خشنودى خدا اطعام مى‏كنيم و انتظار هيچ پاداش و سپاسى را از شما نداريم.

[وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ يُرِيدُونَ‏ وَجْهَهُ …] «11».

با كسانى كه صبح و شام، پروردگارشان را مى‏خوانند در حالى كه همواره خشنودى او را مى‏طلبند خود را پايدار و شكيبا دار.

[وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى‏ والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبادِكَ الصَّالِحِينَ‏] «12».

پس سليمان از گفته‏اش با تبسم حالت خنده به خود گرفت، و [به سبب نعمت فهم گفتار حيوانات‏] گفت: پروردگارا! به من الهام كن تا شكر نعمتى را كه به من و پدر و مادرم عطا كرده‏اى به جاى آورم، و اين‏كه كار شايسته‏اى كه آن را بپسندى انجام دهم، و مرا به رحمتت در ميان بندگان شايسته‏ات درآور.

[حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى‏ والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ‏] «13».

تا زمانى كه به رشد و نيرومندى خود و به چهل سالگى برسد، گويد:

پروردگارا! به من الهام كن تا نعمتت را كه بر من و پدر و مادرم عطا كرده‏اى سپاس گزارم، و كار شايسته‏اى كه آن را مى‏پسندى انجام دهم و ذريه و نسل مرا براى من صالح و شايسته گردان كه من به سوى تو بازگشتم و به يقين از تسليم شدگان [به فرمان‏ها و احكام‏] توام.

خداوند از تمام نيّت‏ها آگاه است‏

[وَ إِذا لَقُوكُمْ قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا عَضُّوا عَلَيْكُمُ الْأَنامِلَ مِنَ الْغَيْظِ قُلْ مُوتُوا بِغَيْظِكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ] «14».

و چون با شما ديدار كنند، مى‏گويند: ايمان آورديم. و زمانى كه با يكديگر خلوت نمايند از شدت خشمى كه بر شما دارند، سر انگشتان خود را مى‏گزند.

بگو: به خشمتان بميريد. يقيناً خدا به آنچه در سينه‏هاست، داناست.

[… وَ لِيَبْتَلِيَ اللَّهُ ما فِي صُدُورِكُمْ وَ لِيُمَحِّصَ ما فِي قُلُوبِكُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ] «15».

و [تحقّق دادن اين برنامه‏ها] به سبب اين است كه خدا آنچه را [از نيّت‏ها] در سينه‏هاى شماست [در مقام عمل‏] بيازمايد، و آنچه را [از عيوب و آلودگى‏ها] در دل‏هاى شماست، خالص و پاك گرداند و خدا به آنچه در سينه‏هاست، داناست.

[وَ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ مِيثاقَهُ الَّذِي واثَقَكُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ] «16».

و نعمت خدا را بر خود و پيمانش را كه [در لزوم اطاعت از او و پيامبرش‏] با شما محكم و استوار كرد، ياد كنيد، هنگامى كه گفتيد: شنيديم و اطاعت كرديم. و از خدا پروا كنيد؛ زيرا خدا به آنچه در سينه‏هاست، داناست.

 [أَلا إِنَّهُمْ يَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِيَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلا حِينَ يَسْتَغْشُونَ ثِيابَهُمْ يَعْلَمُ ما يُسِرُّونَ وَ ما يُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ] «17».

آگاه باشيد كه مشركان سر در گريبان فرو مى‏برند تا [خود را] از شنيدن قرآن [به هنگام تلاوتش به وسيله پيامبر و مؤمنان‏] پنهان بدارند؛ آگاه باشيد! چون جامه‏هايشان را بر سر و روى خود مى‏پوشانند [تا ديده نشوند، اين پنهانكارى سودى به حال آنان ندارد] خدا آنچه را پنهان مى‏كنند وآنچه را آشكار مى‏نمايند، مى‏داند؛ يقيناً او به آنچه در سينه‏هاست، داناست.

[وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ إِنَّا كُنَّا مَعَكُمْ أَ وَ لَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِما فِي صُدُورِ الْعالَمِينَ‏] «18».

و اگر از سوى پروردگارت يارى و نصرتى [چون پيروزى و غنيمت‏] بيايد، [به مؤمنان‏] قاطعانه مى‏گويند: ما هم با شما بوديم. آيا [حال آنان از ديد خدا پنهان است‏] و خدا به آنچه در سينه‏هاى جهانيان است [از همه‏] آگاه‏تر نيست؟

[إِنَّ اللَّهَ عالِمُ غَيْبِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ] «19».

يقيناً خدا داناى غيب آسمان‏ها و زمين است و بى‏ترديد به نيّت‏ها و اسرار سينه‏ها آگاه است.

[وَ أَسِرُّوا قَوْلَكُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ] «20».

و گفتارتان را پنهان كنيد يا آن را آشكار سازيد، مسلماً او به نيّت‏ها و اسرار سينه‏ها داناست.

نيّت‏هاى ناپاك و آلوده‏

[قُلْ إِنْ تُخْفُوا ما فِي صُدُورِكُمْ أَوْ تُبْدُوهُ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ] «21».

بگو: اگر آنچه [از نيّت‏هاى فاسد و افكار باطل‏] در سينه‏هاى شماست، پنهان داريد يا آشكار كنيد، خدا آن را مى‏داند. و نيز آنچه را در آسمان‏ها و آنچه را در زمين است، مى‏داند و خدا بر هر چيز تواناست.

[أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصِيرٍ] «22».

آيا ندانسته‏اى كه فرمانروايى و حكومت آسمان‏ها و زمين فقط در سيطره اوست و شما را جز خدا هيچ سرپرست و ياورى نيست؟

[وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ وَ لَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُوا إِذْ يَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذابِ‏] «23».

و برخى از مردم به جاى خدا معبودهايى انتخاب مى‏كنند كه آن‏ها را آن گونه كه سزاوار است خدا را دوست داشت، دوست مى‏دارند؛ ولى آنان كه ايمان‏ آورده‏اند، محبت و عشقشان به خدا بيش‏تر و قوى‏تر است. و اگر كسانى كه [با انتخاب معبودهاى باطل‏] ستم روا داشتند، هنگامى كه عذاب را ببينند، بى‏ترديد بفهمند كه همه قدرت ويژه خداست [و معبودهاى باطل، هيچ و پوچ‏اند] و خدا سخت كيفر است.

[لَيْسَ بِأَمانِيِّكُمْ وَ لا أَمانِيِّ أَهْلِ الْكِتابِ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً يُجْزَ بِهِ وَ لا يَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً] «24».

[كيفر و پاداش‏] نه بر وفق آرزوهاىِ [واهىِ‏] برخى از شما [مسلمانان‏] است، و نه بر وفق آرزوهاىِ [پوچِ‏] اهل كتاب. هر كس مرتكب كار زشتى شود، به آن كيفر داده مى‏شود و جز خدا سرپرست و ياورى براى خود نخواهد يافت.

[قُلْ أَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً وَ اللَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ‏] «25».

بگو: آيا به جاى خدا چيزى را مى‏پرستيد كه براى شما قدرت دفع هيچ زيان و جلب هيچ سودى را ندارد؟! و خداست كه شنوا [ىِ همه گفتارها] و دانا [ىِ‏همه اسرار و رازها] ست.

[قُلْ أَ نَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَنْفَعُنا وَ لا يَضُرُّنا …] «26».

بگو: آيا به جاى خدا معبودى را بپرستيم كه نه سودى به ما رساند و نه زيانى؟.

 [إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبادٌ أَمْثالُكُمْ فَادْعُوهُمْ فَلْيَسْتَجِيبُوا لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ‏] «27».

يقيناً كسانى را كه به جاى خدا مى‏پرستيد بندگان و مملوكانى ناتوانْ چون شما هستند؛ پس اگر راستگوييد [كه مى‏توانند در زندگى شما مؤثر باشند] آنان را [در گرفتارى‏ها و نيازمندى‏هاى خود] بخوانيد.

[أُفٍّ لَكُمْ وَ لِما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ‏] «28».

اف بر شما و بر آنچه به جاى خدا مى‏پرستيد؛ پس آيا نمى‏انديشيد؟

[ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ ما يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْباطِلُ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ] «29».

اين [قدرت بى‏نهايت او نسبت به امور آفرينش و نسبت به وضع و حال مردم‏] براى اين است كه فقط خدا حق است، و اين‏كه آنچه را جز او مى‏پرستيد، باطل است، و اين‏كه فقط خدا بلند مرتبه و بزرگ است.

جز او كسى را نخوانيد، غير او چيزى را به عنوان هدف و مقصد نگيريد، غير او مالك چيزى از نفع و ضرر نيست، هرچه جز او را انتخاب كنيد يا بخوانيد باطل صرف است. عبادت براى غير او جز شرك و ستم به خود چيزى نيست، با توجه به اين‏گونه آيات كه قدرت، مالكيّت، حكومت، قدرت بر نفع و ضرر را از غير حق به كلى سلب مى‏كند، جايى براى اين كه انسان غير او را هدف گرفته و در اعمالش نيّت قرب غير او را نمايد، نمى‏ماند.

فيض كاشانى آن فانى باقى در اين مرحله چنين شور و نوا داشت:

پی نوشت ها:

______________________________
<!––>
<!–[endif]–>

(1)- حج (22): 78.

(2)- ليل (92): 19- 21.

(3)- بقره (2): 190.

(4)- نجم (53): 62.

(5)- انعام (6): 79.

(6)- رعد (13): 22.

(7)- روم (30): 38.

(8)- روم (30): 39.

(9)- انعام (6): 52.

(10)- انسان (76): 9.

(11)- كهف (18): 28.

(12)- نمل (27): 19.

(13)- احقاف (46): 15.

(14)- آل عمران (3): 119.

(15)- آل عمران (3): 154.

(16)- مائده (5): 7.

(17)- هود (11): 5.

(18)- عنكبوت (29): 10.

(19)- فاطر (35): 38.

(20)- ملك (67): 13.

(21)- آل عمران (3): 29.

(22)- بقره (2): 107.

(23)- بقره (2): 165.

(24)- نساء (4): 123.

(25)- مائده (5): 76.

(26)- انعام (6): 71.

(27)- اعراف (7): 194.

(28)- انبياء (21): 67.

(29)- حج (22): 62.

(30)- فيض كاشانى.