“وعد” در لغت به معنی عهد است[1] و در اصطلاح عبارتست از تعهّد كردن به انجام اَمری، خواه آن امر خیر باشد یا شرّ، و اختصاص پیدا كردن به یكى از آنها بواسطه قرینه، معیّّن مى‏شود.[2]
 
تفاوت وعده با عهد:
    عهد به وعده­ای گفته می­شود که مقرون به شرط باشد، و دربارۀ انجام آن، از لفظ وفاء کردن استفاده می­شود، امّا دربارۀ وعده از لفظ إنجاز استفاده می­گردد، و به  عمل نکردن به عهد، “نقض عهد” گفته می­شود در حالی که به عمل نکردن به وعده “خُلف ­وعده” گفته می­شود.[3]

 
تفاوت وعده با وعید:
1)"وعد"در وعدۀ خیر و شرّ بكار می­رود ولى"وعید” و “ایعاد” فقط در وعده شرّ استعمال می­شود.[4]
2) فرق دیگری که بین “وعد” و “وعید” وجود دارد این است که خُلف وعد، قبیح است و صدور آن از خداوند محال است[5]، ولی خُلف وعید در مواردی، نه تنها قبیح نیست بلکه حُسن هم دارد چون این کار او اظهار کرم است.[6]
3) وعده از راه تفضّل خداوند بر بندگان است نه استحقاق بندگان، زیرا مؤمن هر چه ایمانش كاملتر باشد و اعمال صالحه او زیادتر باشد، نمی­تواند شكر كوچكترین نعمت های الهى را اداء نماید تا مستحق دریافت آن وعدها گردد، ولی وعید از راه استحقاق عباد است و خداوند زائد بر استحقاق، کسی را عذاب نمى‏كند، بلكه چه بسا عفو نموده و گذشت مى‏كند.[7]
 
وعده در قرآن:
  واژۀ وعد در قرآن 151بار استعمال شده که 91 بار از این تعداد به وعدهای خدا، که در موقعیّت­های متفاوت صادر شده، اختصاص یافته است که نشان از اهمیّت این مطلب دارد.
 
حقانیّت وعده­های الهی:
وعده­های خداوند حق  است و هیچگونه باطل در آن راه ندارد، چرا که همیشه با واقعیّات منطبق است، قرآن کریم دراین باره می­فرماید:
«…أَلا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ  »[8]
«…آگاه باشید وعدۀ خدا حقّ است »
  از آنجا که قول خداى تعالى همان فعل او است، وعدۀ او عبارت است از همان رفتاری كه او با ما خواهد كرد که فعلاً براى ما غایب است و جنبه آینده را دارد، ولی براى خداى تعالى نه غایب است و نه جنبۀ آینده دارد. [9]
   لازم به ذکر است که در قرآن حدود 20 آیه در مورد حقانیّت وعده­های خداوند وارد شده، که می­تواند تأکیدی بر واقعی بودن وعده­های خداوند باشد.
حتمیّت وعده­های الهی:
  صدور خلف وعده از خداوند محال و وقوع وعده­های او حتمی است:
1)زیرا “خلف وعده” یا از جهت عدم قدرت و عجز بر انجام است یا از جهت احتیاج است یا از جهت نسیان است، که این جهات در خداوند راه ندارد،[10] آنچنانکه خداوند در قرآن فرموده:
«فَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَه‏ُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ ذُو انتِقام ‏»[11]
«پس گمان مبر كه خدا وعده‏اى را كه به پیامبرانش داده، تخلّف كند چرا كه خداوند قادر و انتقام گیرنده است‏ »
 
و در آیات دیگری برای از بین بردن هر گونه شکّی، پس از قسم­های فراوان، با تأکید می­فرماید:
«إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِع ‏»[12]
«كه آنچه به شما (درباره قیامت) وعده داده مى‏شود، یقیناً واقع‏شدنى است‏.»
 
  که همۀ این آیات و آیات دیگر، بر حتمی بودن وقوع وعد­ه­های خداوند تأکید می نمایند، تا آنجا که حتّی گمان تخلّف این وعده­ها نیز صحیح نیست.[13]
2) اگر خلف وعده بر خدا جایز باشد، ارسال رسولان و تنذیر و تبشیر مردم کاری عبث بوده و باعث سلب اطمینان­ بندگان ­و سست شدن آنها در اطاعت و عبادت او میشود.[14]
3)در قرآن حدود 35 آیه دربارۀ حتمی بودن وعده­های خداوند صادر شده که نشانگر میزان تأکید خداوند بر حتمی الوقوع بودن وعده­های اوست.
4)وعده­های خدا بر اساس حکمت و مصلحت اوست، چنانکه قرآن کریم، برای یادآوری وضعیّت مؤمنین پیش از وقوع غزوۀ بدر، دربارۀ وعدۀ خدا به مؤمنان، میفرماید:[15]
«وَ إِذْ یَعِدُكُمُ اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّها لَكُمْ وَ تَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَ یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ وَ یَقْطَعَ دابِرَ الْكافِرِین‏ »[16]
«و (به یاد آرید) هنگامى را كه خداوند به شما وعده داد كه یكى از دو گروه [كاروان تجارى قریش، یا لشكر مسلح آنها] نصیب شما خواهد بود و شما دوست مى‏داشتید كه كاروان (غیر مسلح) براى شما باشد (و بر آن پیروز شوید) ولى خداوند مى‏خواهد حق را با كلمات خود تقویت، و ریشه كافران را قطع كند (از این رو شما را بر خلاف میلتان با لشكر قریش درگیر ساخت، و آن پیروزى بزرگ نصیبتان شد.»
 
  در این آیه خداوند به مؤمنین وعدۀ نبرد و درگیری با یکی از دو گروه تجاری یا نظامی را می­دهد، در حالی که مسلمین از قدرت کافی برای مبارزه برخوردار نبودند و نیازمند آرامش برای تثبیت نظام نوپای خود بودند، امّا خداوند براساس مصلحت و حکمت، به آنها این وعده را داد.[17]
وعده­های خدا در قرآن:
   خداوند با توجّه به نیاز­های بشر و با در نظر گرفتن شرایط زمان و مکان بندگان، به آنها وعده­هایی داده است که قرآن با توجّه به آثار تربیتی این وعده­ها و به تناسب شرایط مسلمان به نقل این وعده­ها و وعده­هایی که خداوند به مسلمانان داده است پرداخته که مهمترین آنها را ذکر می­نماییم:
1.    وعدۀ مغفرت و أجر عظیم:
  یکی از وعده­هایی که خداوند به مؤمنین داده است، وعدۀ مغفرت و أجر عظیم می­باشد، قرآن در این­باره می­فرماید:
« وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیم‏ »[18]
«خداوند، به آنها كه ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‏اند، وعده آمرزش و پاداش عظیمى داده است »
   وعدۀ معاد و قیامت:
   بیشترین و مهمترین وعده­هایی که خداوند به بندگان داده است وعده­هایی است که مربوط به مسألۀ روز جزا و یقینی و قریب ­الوقوع بودن آن می­باشد:
«إِلَیْهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِیعاً وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا إِنَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُه‏…»[19]
«بازگشت همه شما بسوى اوست! خداوند وعدۀ حقّى فرموده او آفرینش را آغاز مى‏كند…»
 
2.    وعدۀ بهشت و نعمت های بهشتی:
  از دیگر وعده­هایی که در قرآن بسیار به چشم می­خورد آیاتی است که بهشت و نعمت های آن را به مؤمنین، وعده و بشارت می­دهد:
«وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِیلاً »[20]
«و كسانى كه ایمان آورده‏اند و اعمال صالح انجام داده‏اند، بزودى آن را در باغهایى از بهشت وارد مى‏كنیم‏…وعده حق خداوند است و كیست كه در گفتار و وعده‏هایش، از خدا صادقتر باشد؟»
 
   خداوند در این آیه به کسانی که در اثر ایمان به آفریدگار از تمایلات نفسانی پرهیز نموده و منحرف نگشتند بهشتهایی با اوصاف گوناگون را  وعدۀ داده و بر حتمی بودن این وعده تأکید نموده است و از این طریق آنها را به انجام أعمال صالح تشویق و ترغیب نموده است.[21]
3.    وعدۀ جهنّم و عذابهای جاودانه:
  خداوند همانگونه که به انسان وعدۀ بهشت داده است، به آنها وعدۀ عذاب نیز داده تا بدانند که همۀ اعمال آنها ثبت و محاسبه شده و لذا مجاز به انجام هر کاری نیستند:
«وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ ‏»[22]
«و دوزخ، میعادگاه همه آنهاست..‏»
 وعدۀ خلافت در زمین:
یکی از وعده­هایی که خداوند به مؤ منین داده است وعدۀ حکمرانی در زمین است:
«وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِم‏»[23]
«خداوند به كسانى از شما كه ایمان آورده و كارهاى شایسته انجام داده‏اند وعده مى‏دهد كه قطعاً آنان را حكمران روى زمین خواهد كرد، همان گونه كه به پیشینیان آنها خلافت روى زمین را بخشید…»
 
   مفسرین در تفسیر این آیه احتمالات زیادی را بررسی نموده­اند، امّا آنچه مهم به نظر می­رسد این است که خداوند به مؤمنینی که دارای اعمال صالحه هستند وعده مى‏دهد كه به زودى جامعه صالحى مخصوص به خودشان برایشان درست مى‏كند و زمین را در اختیارشان مى‏گذارد و دینشان را در زمین متمكن مى‏سازد، و امنیت را جایگزین ترسى كه داشتند مى‏كند، امنیتى كه دیگر از منافقین و كید آنان، و از كفار و جلو گیریهایشان بیمى نداشته باشند، خداوند را آزادانه عبادت كنند، و چیزى را شریك او قرار ندهند.[24]
 
جمع بندی:
   وعد در اصطلاح به معنی متعهّد شدن بر انجام کاری اعم از خیر و شر می­باشد، و وعده های خداوند حق است و حتماً واقع خواهد شد چرا که او یگانه مالک هستی است و از آنجا که عجز و احتیاج و نسیان در خدا راه ندارد صدور خلف وعده از او محال است و دیگر اینکه خلف وعده با حکمت او منافات دارد. بیشترین وعده­های خدا در قرآن مربوط به مسألۀ معاد و قیامت می­باشد.
 

——————————————————————————–

 .[1] قرشى، سید على اكبر؛ قاموس قرآن، دار الكتب الإسلامیة، 1371 ش، تهران، ششم، ج‏7، ص 227
 .[2] مصطفوی،حسن؛ تفسیر روشن، تهران، مرکز نشر کتاب ، 1380 ش، چاپ اول، ج‏3، ص 219
 .[3] ابی هلال، عسگری و جزایری، سیّد نورالدین ؛ معجم فروق اللغویّه(حاوی کتاب ابی هلال و سیّد)، تحقیق: مؤسسۀ نشر اسلامی، تنظیم: شیخ بیت الله بیات، چاپ اوّل، 1412، ص 379، ش 1525
 .[4] ابن منظور، محمدبن مکرم؛ لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414، ج‏3، ص 463
 .[5] طیّب، سید عبد الحسین؛ أطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم ج‏10، ص360
 .[6] أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج‏1، ص 299
 .[7] أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج‏9، ص 275
[8]. یونس‏/55
[9]. ترجمه المیزان، ج‏10، ص 111
 .[10] تفسیر نمونه، ج‏10، ص 384
 .[11]  إبراهیم‏/47
 .[12] مرسلات‏/7
 .[13] طباطبائی، سیّد محمد حسین؛ ترجمه المیزان، سیّد محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارت اسلامی جامعۀ مدرسین، 1374  ش، چاپ پنجم، ج‏10، ص 110
 .[14] أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج‏4، ص 315
 .[15] قرائتی، محسن؛ تفسیرنور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی ازقرآن، چاپ یازدهم، 1383، ج‏9، ص 236
 .[16] أنفال‏/7
 .[17] مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، 1374 ش، چاپ اول، ج‏7، ص 100
[18]. مائده/9
[19]. یونس‏/4
[20]. نساء/122
[21]. حسینی­همدانی، سیدمحمدحسین؛ انوار درخشان، تحقیق: بهبودی، محمدباقر، تهران، کتابفروشی لطفی، 1404ق، اول، ج‏4، ص 217
[22]. حجر/43 و 44
[23]. نور/55
 .[24]ترجمه المیزان، ج‏15، ص 209

  /www.pajoohe.com