1. راه هاي تقويت حافظه تمرين پراكنده با مطالعة با فاصله: در اين روش، ياد گيرنده به جاي اينكه سعي كند تا يكباره و در يك نوبت مطالب را حفظ كند، وقت خود را تقسيم مي كند و چندين بار آن را مرور مي نمايد، اگر ياد گيرنده سعي كند تا در يك نوبت همة مطالب را حفظ كند و تمام دقت خود را در همان يك نوبت صرف يادگيري آن مطلب نمايد، اين امر باعث خستگي و از بين رفتن انگيزه در او مي شود. علاوه بر اين، معمولاً پس از پايان يافتن تمرين، فراموشي صورت مي گيرد. اگر ياد گيرنده چندين نوبت، صرف مطالعة مطلب كند، آنچه در نوبت قبل فراموش شده است در نوبت بعد به سرعت آموخته مي شود.[1]

2. روش تداعي معاني: حافظه با يادآوري و بازيابي تقويت مي شود. صورت ها و مضمونهايي كه شخص به خاطر مي آورد نقطة شروعي براي تداعي است. كلمه‌ «تداعي» كه يك اصطلاح روان شناسي است به طور معمول با واژه «معاني» به كار مي رود. «تداعي» به معناي دعوت كردن است؛ يعني در حافظة‌ شخص هر مطلبي مطالب ديگر را به خاطر مي آورد. آنگاه هر يك از اين مفاهيم ذهني جديد، اشياء و مفاهيم ديگري را به ياد مي آورد و اين امر مرتباً ادامه مي يابد؛ ‌و به اين ترتيب مخزن حافظه وسعت مي يابد. «تداعي معاني» انواعي دارد كه عباتند از: تداعي در اثر «شباهت» «همراهي» «تقابل» و «تضاد». شباهت ممكن است در لفظ يا در معني باشد. مثلاً «باران» «آب» را تداعي مي كند. در تضاد، دو شيء يا دو واژه با مفهومهاي متضاد در پي هم خواهند آمد، مانند سفيد و سياه. اشيايي كه همراه هم هستند و يا وقايعي كه همزمان و يا در پي هم رخ مي دهند نيز سبب تداعي مي شوند. مانند: رعد و برق. در تداعي معاني وقتي واژه را مي شنويم واژة ديگري را كه با آن ارتباط دارد به ياد مي آوريم. با اين روش مي توان بسياري از مطالب را به ياد آورد. همچنين اگر مطالب جديد با مطالب گذشته ارتباط داده شوند، بهتر در حافظه باقي مي مانند.
اگر هنوز تحصيل مي كنيد مي توانيد موضوعات درسي خود را با موضوع هاي ديگر، مانند نقشة جغرافيا و يا تصويرهايي براي ايجاد تداعي معاني در موقع يادآوري، گره بزنيد. حتي، وقتي يادداشت و يا كتابي را مطالعه مي كنيد سعي كنيد تصوير آنها را نيز به خاطر بسپاريد. مثلاً اگر جنگ نادر شاه در هندوستان را مطالعه مي كنيد، منظرة فيل ها و فنون جنگي نادرشاه را در نظر خود مجسم كنيد تا مطالب در ذهن شما همراه با تصاوير ذهني باقي بمانند.[2]
3. استفاده از «پيش سازمان دهنده»: پيش سازمان دهنده به مجموعه اي از مفاهيم مربوط به مطلب يادگيري گفته مي شود كه پيش از آموزش جزئيات تفصيلي مطلب، در اختيار يادگيرنده گذاشته مي شود. نقش پيش سازمان دهنده، اين است كه يادگيرنده را با مطالبي كه قرار است بياموزد آشنا مي سازد و كمك مي كند تا اطلاعاتي را كه بتوان مطالب جديد را به آنها ربط داد به ياد آورند. بنابراين، پيش سازمان دهنده، يك بيان مقدماتي دربارة موضوع يادگيري است كه براي اطلاعات جديد، يك چهارچوب ذهني فراهم مي آورد و اين اطلاعات جديد را به آنچه از قبل مي داند ربط مي دهد.[3]
4. روش «بند به بند»: اين روش را دانشجويان زيادي طي سالهاي متمادي به كار برده و عموماً از آن نتيجة مطلوب گرفته اند، جزئيات اين روش به اين شرح است.
1. در اتاقي آرام پشت ميز خود بنشينيد پاهاي خود را راحت روي زمين قرار دهيد، كتاب را باز كنيد و در مقابل خود قرار دهيد چند صفحة يادداشت تميز و دو سه مداد نيز در كنار دستتان بگذاريد.
2. اولين صفحة فصل را بياوريد، عنوان فصل و عنوان اول بعد از آن را ـ اگر وجود داشته باشد ـ يادداشت كنيد.
3. اولين بند را بخوانيد و سپس خواندن را متوقف كنيد.
4. آنگاه به دقت به آنچه خوانديد بينديشيد و در كلماتي هر چه كمتر و به زبان خودتان آن را خلاصه كنيد. اين خلاصه مي تواند حتي چهار يا پنج كلمه باشد و به صورت جمله نباشد.
5. با همين روش ادامه دهيد و بندها را يكي يكي به زبان خودتان خلاصه كنيد. عنوانهاي فرعي فصل را نيز در لا به لاي خلاصه هاي خود، در محل مناسب قرار دهيد.
فايدة واقعي اين روش زماني آشكار مي شود كه بخواهيد براي امتحان آماده شويد. اگر فصلها را خوب خلاصه كرده باشيد، با مرور اين خلاصه ها خود را از خواندن دوبارة كل كتاب معاف كرده ايد.[4]
5. مواد غذايي كه براي تقويت حافظه مفيد است: متابوليسم مغز تحت تأثير مبادلات كلسيم و فسفر قرار دارد. پس مواد غذايي ما بايد از مقادير كافي از اين دو عنصر برخوردار باشند. براي «غذا دادن» به مغز و تقويت حافظه، خودرن مواد غذايي زير توصيه مي شود:
ـ شير، يكي از اصلي ترين غذاهاي ضروري مغز، شير است. شير با مزاج بعضي افراد نمي سازد لذا مي توان آن را به صورت شير خشك و همراه با غذاهاي ديگر مصرف كرد.
ـ پنير، به ويژه براي كساني كه با مزاجشان سازگار است خوردن آنرا توصيه مي كنيم.
ـ جوانة گندم، اين ماده را مي توان بعنوان يكي از غذاهاي اصلي مغز به شمار آورد. از حيث فسفر كلسيم و ويتامين ها بسيار غني مي باشد.
ـ ماهي. اين مادة خوراكي به جهت داشتن مواد فسفري فراوان، براي مغز بسيار نافع است.
ـ تخم مرغ، در تخم مرغ مواد غذايي ارزنده به وفور دريافت مي شود البته در خوردن آن افراط نكنيد.
ـ بادام، گردو، فندق. توجه داشته باشيد كه هر چند خوردن اين مواد كارخانة مغز را به تحرك وادار مي سازد، به همان اندازه هضم آنها دشوار است و معده هاي ضعيف بايستي متوجه باشند كه بخصوص شبها از مصرف آنها خودداري كنند.[5]
توصيه هاي اسلام براي تقويت حافظه در اينجا مي پردازيم به بيان چيزهايي كه در تقويت حافظه از نظر اسلام نقش مؤثر دارند.
ـ خواندن قرآن، به خصوص خواندن مداوم آيت الكرسي
ـ فرستادن صلوات بر محمد مصطفي ـ صلي الله عَليهِ وَ اله و سَلَّم ـ و اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ
ـ مسواك كردن
ـ عسل خوردن
ـ خوردن كشمش پيش از صبحانه؛ چرا كه اين ماده حاوي مقدار زيادي فسفر است كه باعث رشد و سر زندگي قواي مغزي مي شود.
ـ تنظيم برنامه براي كارهاي روزانه
در روايات معصومين ـ عليهم السلام ـ همچنين به عوامل نسيان و كم حافظگي اشاره شده است. به چند مورد از آنها اشاره مي كنيم: 1. انجام گناهان 2. خوردن ترشيها 3. خندة زياد و بلند 4. بي احترامي به استاد
5. خوردن زياد پنير 6. خواندن نوشته هاي روي قبرها 7. خوردن و آشاميدن در حال جنابت 8. خوردن غذاي داغ 9. زياده روي در مباشرت جنسي 10. بوييدن بوهاي بد.[6]
راه هاي تمركز حواس در ابتدا تعريفي از «تمركز» ارائه مي دهيم: تمركز حالتي است كه در آن از ميان افكار و آراء مختلف شخص، يك فكر در مركز قرار مي گيرد و بقية افكار و آراء او نسبت به آن فكر، جنبة پيراموني دارند. بنا به تعريفي ديگر، تمركز حواس يعني توانايي ثابت نگه داشتن توجه و دقت روي موضوع يا كاري كه به ميل و ارادة انتخاب شده است و مانع شدن از اينكه اين دقت و توجه به سوي موضوعات ديگر منحرف شود.[7]
براي ايجاد تمركز و تقويت آن ابتدا بايد عواملي را كه باعث مي شوند تمركز حواس شخص از بين برود شناسايي كرد و سپس با راه هاي مقابله با آنها آشنا شد. اين عوامل عبارتند از:
1. عدم علاقه نسبت به موضوع مورد مطالعه: از مهمترين عوامل عدم تمركز حواس، آن است كه خواننده نسبت به كتاب يا موضوع مورد مطالعه، علاقه نداشته باشد. بهترين شيوة مقابله با اين حالت، آن است كه بين اين موضوع يا كتاب، ‌با آنچه مورد علاقة شديد خواننده است ارتباطي برقرار شود. مثلاً دانش آموزي كه به قبولي در كنكور علاقة زيادي دارد، بايد ميان اين كتاب و قبولي در كنكور ارتباطي برقرار كند تا از اين راه، حالت بي علاقگي او زايل شود.[8]
2. آشفتگي هاي دروني: منشأ اين آشفتگي ها در درون انسان قرار دارد مانند: نگراني، ترس، اندوه، حسادت و به طور كلي احساسات هيجان آميزي كه در ذهن مانع تمركز مي شود. بهترين راه براي منحرف كردن توجه فكر از نگرانيها اين است كه آنها را در كاغذي يادداشت كنيد و به خودتان بگوييد كه بعد از مطالعه دربارة آنها فكر خواهيد كرد. با اين روش ساده، ذهن شما تنها متوجه مطالعه خواهد شد و به صورت موقت از پرداختن به نگرانيها منحرف مي گردد و قدرت تمركز را افزايش مي دهد.[9]
3. عدم هماهنگي بين قدرت اراده و تخيل: اگر تخيّل خواننده با اراده اش هم سو نباشد نمي تواند تمركز حواس كافي داشته باشد. در روان شناسي ثابت شده است كه در اين تضاد و ناهماهنگي، قدرت تخيّل قوي تر از اراده است. مثلاً دانشجويي كتابي را باز مي كند و به مطالعه آن مي پردازد، پس از مدّت كوتاهي افكاري به ذهنش خطور مي كند مثلاً با دوستانش بازي مي كند، به سينما مي رود… اين تخيلات باعث مي شود كه خواننده تمركز خود را از دست دهد. براي غلبة بر اين مشكل خواننده وقتي مي خواهد موضوع خاصي را مطالعه كند بهتر است خود را در حال و هواي مخصوص آن موضوع قرار دهد. مثلاً اگر كتاب پزشكي مي خواند، خود را در حال و هواي پزشك قرار دهد.[10]
4. آشفتگي هاي بيروني: اين آشفتگي ها از تحريك هاي غير عادي حواس مختلف انسان ايجاد مي شود، هر گونه تحريك غير عادي حواس، ممكن است فرايند تمركز را با اشكال مواجه كند. تشنگي، گرسنگي، درد، گرما، سرما و.. موجب بر هم خوردن تمركز مي شود. براي رفع اين آشفتگي ها بايد تا حدّ امكان محيط مطالعه را از محرك هاي خارجي دور ساخت. مثلاً ‌محيطي را براي مطلاعه انتخاب كنيد كه در آنجا صداهاي ناهنجار، رفت و آمد وسايل نقليه و.. نباشد. همچنين نور محل مطالعه هم بايد به اندازة كافي باشد.[11]
گوش دادن به موسيقي راديو يا نوارهاي آهنگ هنگام مطالعه باعث انحراف توجه و كاهش تمركز مي شود. اين كه بعضي ها مي گويند كه صداي راديو يا نوار موسيقي در تمركز به آنها كمك مي كند درست نيست. اگر دانش آموزي با اين طريق مطالعه، خوب يادمي‎گيرد با حذف موسيقي نمراتش بهتر خواهد شد.[12]
اقدامات زير همچنين براي ايجاد تمركز در هنگام مطالعه مفيد خواهد بود:
ـ طرح سؤالات و يافتن جواب آنها هنگام مطالعه موجب از بين رفتن بي حوصلگي و باعث تمركز بهتر مي شود.
ـ تجسم كردن، يعني استفاده از حواس مختلف و تفكر بر روي مطالب و در نتيجه معنا بخشيدن به كلمات و پي بردن به هدف نويسنده.
ـ يادداشت كردن، خلاصه كردن، علامت گزاري، حاشيه نويسي و مرور مطالب. تمام اين كارها يادگيري را آسان و تمركز را بهبود مي بخشد.
عبارت خواندن، تمركز را افزايش مي دهد. زيرا از طريق عبارت خواني، شما با سرعت نزديك به سرعت انديشيدن خود، مي خوانيد. در حالي كه در كلمة خواني مجبوريد با پهلوي هم قرار دادن كلمات به معاني برسيد، كه اين خود باعث حواس پرتي مي شود.[13]
پی نوشت:
[1] . فرهنگ جامع روانشناسي روانپزشكي انگليسي ـ فارسي پورافكاري، نصرت الله، جلد دوم، نشر فرهنگ معاصر.
[2] . فرهنگ علوم رفتاري، شعاري نژاد، علي اكبر، نشر امير كبير.
[3] . روشهاي يادگيري مطالعه، سيف، علي اكبر، نشر دوران 1377.
[4] . حافظة برتر، هرو آبادي، نشر سالمي1381.
[5] . روش يادگيري و مطالعه، سيف، علي اكبر، نشر دوران، 1376.
[6] . فن مطالعه، فريل اينس، ليندا ترجمه صلحجو، علي، مركز نشر دانشگاهي، چاپ اول، 1373.
[7] . حافظه، رزم آزما، هوشيار، نشر سپنج.
[8] . راهنماي حفظ قرآن، البصري، صفاء الدين،‌ ترجمه محمد مهدي رضايي، دفتر نشر الهادي.
[9] . مطالعة روشمند، خادمي، عين الله ، نشر پارسيان.
[10] . همان.
[11] . عوامل موفقيت در تحصيل، نظري، مرتضي، نشر مدرسه برهان.
[12] . مطالعة روشمند، خادمي، عين الله ، نشر پارسايان.
[13] . عوامل موفقيت در تحصيل، نظري، مرتضي، نشر مدرسه برهان.